BIOGRAFIE

• Czesław Matusiewicz  KSIĄDZ HISTORYK

• Henryk Minkiewicz ANTAGONISTA MARSZAŁKA

• Andrzej Wiszowaty ARIANIN

Czesław Matusiewicz
KSIĄDZ HISTORYK

    Czesław Matusiewicz przyszedł na świat 13 maja 1913 roku w osadzie Miodoborze w gminie Filipów. Rodzicami byli Michał i Anna z Barszczewskich. Do szkoły powszechnej uczęszczał w Jemielistem. W listopadzie 1926 roku zapisał się do klasy drugiej Gimnazjum Państwowego imienia Karola Brzostowskiego w Suwałkach. Wśród kolegów klasowych byli między innymi Edward Szczepanik i Zdzisław Maszewski. Dobrze zdany egza¬min dojrzałości pozwolił w 1933 roku na podjęcie dalszej nauki. Wstąpił do Seminarium Duchownego oraz na Wydział Teologiczny Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Po otrzymaniu święceń kapłańskich w czerwcu 1939 roku przedstawił i obronił pracę magisterską Monografia kościoła i parafii Przerosi, napisaną pod kierunkiem księdza profesora Czesława Falkowskiego. Ze względu na wykorzystane archiwalia, które zaginęły w czasie wojny, do dziś zachowała znaczną wartość źródłową. Wówczas poznał i nawiązał współpracę z księdzem profesorem Władysławem Kłapkowskim, dostarczając mu materiałów do opracowania Konwent dominikanów w Sejnach (Wilno 1939). W sierpniu 1939 roku został skierowany na wikariusza do parafii Prozbki, oddalonej o kilkadziesiąt kilometrów od Połocka. Tak więc pracę duszpasterską rozpoczynał na najbardziej na północny-wschód wysuniętym skrawku Rzeczypospolitej. Tam już 17 września zastała go radziecka agresja. Pod okupacją otrzymał dodatkowo w administrację parafię w Zaskorkach w archidiecezji mohylewskiej, opiekował się także wiernymi w parafiach w Zachaciu, Uszaczu i Połocku. W sprawozdaniu z 1941 roku czytamy: W ciągu 5 miesięcy w powyższych parafiach spędziłem częściowo lub całkowicie 59 dni, przejeżdżając końmi 1645 kilometrów nie licząc rozjazdów wewnątrz parafii. Odprawiłem tam 46 Mszy św.,34 innych nabożeństw, wygłosiłem44 kazania i przemówienia okolicznościowe, wyspowiadałem 472 osoby (...), udzieliłem wiatyku 4 osobom, pobłogosławiłem 2 pary małżeństw i ochrzciłem 592 dzieci. Do kraju powrócił ksiądz Matusiewicz w sierpniu 1947 roku. Przez krótki czas pracował w Trzciannym koło Moniek. 1 sierpnia 1948 roku administrator apostolski diecezji warmińskiej powierzył mu administrację parafii w Braniewie oraz dodatkowo w Blizinach. Później objął rozległą parafię w Prabutach z obsługą kilku kościołów filialnych, w dodatku bez wystarczającej pomocy. W latach 1959-1961 był proboszczem parafii Świętajno. Czesław Matusiewicz mimo młodego wieku, ze względu na kłopoty ze zdrowiem, z dniem 6 listopada 1961 roku został przeniesiony w stan spoczynku. Przeprowadził się do Olecka i zamieszkał w domu swojej siostry, Anny. Od tego momentu mógł się poświęcić pracom nad przeszłością Suwalszczyzny, a głównie historią Kościoła. Ogromnej wartości nabrały materiały zebrane przed wojną w zniszczonych przez nią archiwach parafii: Filipów, Bakałarzewo i Przerosi oraz niedostępnych po ostatnie lata: Archiwum Państwowym w Grodnie i Wilnie, Archiwum Kapituły i Kurii Wileńskiej, Bibliotece Publicznej Uniwersytetu Stefana Batorego i Seminarium Duchownego w Wilnie. Wiele zebranych źródeł poszło z dymem w domu rodzinnym, zaistniały przeszkody w zbieraniu dalszych materiałów, ocalałe resztki uporządkowałem, aby nie zaginęły - pisał wówczas ksiądz Matusiewicz. Uzupełnione o wyniki kwerend w Łomży, Warszawie i Krakowie pozwoliły na opracowanie historii pierwszych stu lat (1571-1671) dekanatu przeroślskiego, czyli olwickiego, Monografii kościoła i parafii Filipów, Szkolnictwa za czasów Rzeczypospolitej Polskiej na terenie obecnego powiatu suwalskiego do roku 1795 oraz artykułu Dekanat suwalski. Krótkie wiadomości historyczne... Znaczną wartość zachowuje Wykaz imion i nazwisk parafian filipowskich ... sporządzony na podstawie ksiąg chrztów z lat 1603-1745 oraz odbiegająca od terytorialnych zainteresowań Monografia kościoła i parafii w Złotori nad Narwią. Wszystkie te prace pozostały w maszynopisach. Podobnie jak nie opracowane materiały księdza Matusiewicza, tak i te uległy rozproszeniu. Część przechowuje Archiwum Diecezjalne w Łomży, część pozostaje w posiadaniu rodziny. Ksiądz Matusiewicz chętnie i życzliwie udostępniał materiały i wyniki swoich badań innym historykom. Świadczy o tym chociażby żywa korespondencja z Jerzym Wiśniewskim. Uzupełnienie jego historycznych zainteresowań stanowiła filatelistyka, numizmatyka i bibliofilstwo. Zmarł w Olecku 1 maja 1964 roku i został pochowany w grobach rodzinnych na cmentarzu w Filipowie.

Andrzej Matusiewicz

  Archiwum ks. Czesława Matusiewicza (w posiadaniu rodziny).

BIOGRAFIE SUWALSKIE część II Suwałki 1993 s.50-53

Henryk Minkiewicz
ANTAGONISTA MARSZAŁKA

     Henryk Minkiewicz przyszedł na świat dnia 19 stycznia 1880 roku w Suwałkach, w rodzinie urzędnika Izby Skarbowej, Kazimierza Minkiewicza. Matka jego, Karolina z Michałowskich, pochodziła z Rajgrodu, ojciec zaś z Filipowa, z rodziny mieszczańskiej, o szlacheckim rodowodzie i tradycjach patriotycznych, odgrywającej niepoślednią rolę w życiu miasteczka. Henryk, wraz z rodzicami i rodzeństwem, wyjechał z Suwałk najpóźniej w 1888 roku do Mariampola. Tu ukończył gimnazjum i w 1898 roku udał się do Petersburga, gdzie podjął studia przyrodnicze oraz zaangażował się w konspiracyjną działalność polityczną wśród sympatyków Polskiej Partii Socjalistycznej. Studiów nie ukończył i przeniósł się w 1902 roku do Krakowa. Tu z takim samym skutkiem po roku zakończył edukację na medycynie Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz w 1904 roku - w Szkole Sztuk Pięknych. Z zawodu uważał się za artystę malarza, ale nie odnotowywał poważniejszych osiągnięć w malarstwie. Od 1904 roku już zdecydowanie zajął się działalnością polityczną, organizując komórki PPS w Lublinie. W 1905 roku na dość krótki okres został wybrany do Centralnego Komitetu Robotniczego tej partii. Był wtedy gorą¬cym zwolennikiem i obrońcą niepodległościowych idei Józefa Piłsudskiego, stał się też jego bliskim współpracownikiem. Po rozłamie w partii w 1906 roku wstąpił do Organizacji Bojowej Polskiej Partii Socjalistycznej - Frakcji Rewolucyjnej, a w 1907 roku - do konspiracyjnego Związku Walki Czynnej. Z ramienia obu organizacji był emisariuszem na obszar Ukrainy, tworząc tam placówki i kółka militarne wśród polskiej młodzieży. W1909 roku wykonał w Rzymie, wraz z Kazimierzem Pużakiem, wyrok śmierci na zdrajcy i prowokatorze Edmundzie Taranowiczu. W 1910 roku był dowódcą oddziału ZWC w Krakowie i trafił do legalnego ruchu strzeleckiego. Jesienią 1912 roku został komendantem oddziału "Strzelca" w Zakopanem i pełnił funkcję komendanta obwodu podhalańskiego tej organizacji. Prawdopodobnie na tle upośledzenia oddziału zakopiańskigo "Strzelca" doszło do ostrego konfliktu między Minkiewiczem a Piłsudskim, który był komendantem głównym organizacji. Sprawa zakończyła się usunięciem Minkiewicza ze "Strzelca" i Związku Walki Czynnej oraz podjęciem przezeń współpracy ze Związkiem Drużyn Podhalańskich. Antagonizm z Piłsudskim sprawił, że po wybuchu I wojny światowej Minkiewicz nie znalazł się w oddziałach podległych Komendantowi, lecz w końcu września 1914 roku wstąpił do III Pułku Piechoty, który później wszedł w skład II Brygady Legionów. Służbę w Legionach rozpoczął od stopnia porucznika i funkcji dowódcy kompanii, a zakończył w stopniu podpułkownika i na stanowisku dowódcy III Pułku. Dnia 6 lipca 1916 roku został w bitwie pod Kostiuchnówką ranny i wzięty przez Rosjan do niewoli. Trzeba przyznać, że będąc w II Brygadzie dał się poznać jako dobry, twardy, wymagający, dbający o żołnierzy, dzielny na polu walki dowódca, a także otwarty krytyk posunięć i polityki Piłsudskiego. Po roku udało się Minkiewiczowi zbiec z niewoli. Po powrocie, w lipcu 1917 roku, wstąpił do Polskiej Siły Zbrojnej. W formacji tej sprawował funkcję między innymi dowódcy brygady piechoty, uzyskał awans na pułkownika i uzupełniał swe wykształcenie wojskowe. Niezwykle ważną, chyba do tej pory niedocenioną rolę odegrał Minkiewicz w listopadzie 1918 roku. Mianowany komendantem garnizonu Warszawy i okolicy kierował akcją rozbrajania oddziałów niemieckich oraz zajmowania ważnych obiektów przez żołnierzy PSZ. W latach 1918-1920 uczestniczył w działaniach wojennych na froncie wschodnim, najpierw jako dowódca grup operacyjnych, walczących przeciwko Ukraińcom, później w stopniu generała (od 1 czerwca 1919 roku) na czele II Dywizji Piechoty Legionów przeciwko Armii Czerwonej. Od dnia 25 lipca 1920 roku był zastępcą generał-gubernatora Warszawy i dowódcy I Armii generała Franciszka Latinika. Już w okresie pokoju osiągnął stanowisko zastępcy dowódcy okręgu korpusu. W 1924 roku awansował na najwyższy szczebel w swej karierze: powołano go na dowódcę Korpusu Ochrony Pogranicza i mianowano generałem dywizji. Z trudnego zadania organizatora i dowódcy KOP Minkiewicz wywiązał się sprawnie i skutecznie. Formacja zdołała w stosunkowo krótkim czasie zlikwidować lub poważnie ograniczyć niepożądane zjawiska na kresach wschodnich. Mimo tego, dnia 7 maja 1929 roku, z polecenia Piłsudskiego, w niezwykły sposób i z niewyjaśnionych przyczyn Minkiewicz został zwolniony ze stanowiska dowódcy. Po zwolnieniu, Minkiewicz zamieszkał w osadzie wojskowej Jamno w powiecie Brześć Litewski nad Bugiem, a w 1934 roku został przeniesiony w stan spoczynku. Po wybuchu II wojny światowej trafił do niewoli sowieckiej i obozu w Kozielsku. Tam zajął wśród oficerów szczególną pozycję arbitra, doradcy i opiekuna młodszych stopniem kolegów, przez co zyskał ich uznanie i szacunek. Dnia 7 kwietnia 1940 roku wyruszył z Kozielska czwarty transport jeńców, między innymi z generałem Minkiewiczem i majorem Adamem Solskim, którego notes został odnaleziony na miejscu kaźni w lesie katyńskim. Z ostatniego w nim zapisu wynika, że major Solski został zamordowany dnia 9 kwietnia. Jest niemal pewne, że tego samego dnia zginął generał Minkiewicz. Była to postać może nie wielkiego formatu, ale znacząca i ciekawa, o dość szerokich i różnorodnych zainteresowaniach, choć bez wyjątkowych uzdolnień. Minkiewicz nie został politykiem, był przede wszystkim żołnierzem, dobrym dowódcą taktycznego szczególnie szczebla i organizatorem. Brakowało mu chyba głębszego wykształcenia wojskowego. Nie pomagał mu raczej w karierze antagonizm z Piłsudskim. Wyróżniał się odwagą, nie tylko na polu walki, ale też cywilną. Żona, poetka, Maria Markowska, starsza od męża o dwa lata, zmarła w 1939 roku, a ich małżeństwo pozostało bezdzietne.

Tadeusz Radziwonowicz

BIOGRAFIE SUWALSKIE część II Suwałki 1993 s.53-57

Andrzej Wiszowaty
ARIANIN

     Na przełomie XVI i XVII wieku powstał na Suwalszczyźnie silny zbór ariański. Utworzył go w 1594 r. w Filipowie Krzysztof Morsztyn, starosta filipowski. Pomagał w tym dziele mąż jego siostry Elżbiety, Faust Socyn oraz przełożony zboru, Jan Volkert, znakomity działacz i pisarz ariański. U jego boku, kaznodzieją w Filipowie był wówczas Andrzej Wiszowaty -senior. Mocno zaangażowani w działalność religijną byli jego dwaj bracia - Benedykt, należał do założycieli szkoły w Rakowie, a wicestarostą w Fi-lipowie, gorliwym apostołem arianizmu był Stanisław. Ostatni, ożenił się z jedyną córką Socyna, Agnieszką. Z tego związku w Filipowie 26 listopada 1608 r. urodził się Andrzej Wiszowaty. Wkrótce ojciec Andrzeja przeniósł się na stałe do województwa krakowskiego, do objętej w dzierżawę wsi Jankówki. Syna oddał do pobliskiego Raciborska, do domu Krzysztofa Morsztyna, gdzie wraz z jego synami pobierał pierwsze nauki. W 1619 r. robiący szybkie postępy w nauce Andrzej Wiszowaty udał się do słynnej szkoły w Rakowie. Po jej ukończeniu w 1629 r. objął obowiązki nauczyciela w katolickim domu wojewody lubelskiego, Aleksandra Tarły. Niechętni temu arianie wezwali go ponownie do Rakowa. Otrzymawszy w 1631 r. stypendium na uzupełnienie studiów wybrał się w podróż za granicę. Po rocznym pobycie w Gdańsku, przez Hamburg udał się do Holandii. Podjął studia na uniwersytecie w Lejdzie, często odwiedzał Amsterdam. Przebywał także w Anglii i we Francji. Poznał i zaprzyjaźnił się ze słynnymi wówczas teologami: Episcopiusem, Gassendim, Grocjuszem. Krzysztofowi Arciszewskiemu odmówił towarzystwa w podróży do Ameryki Południowej. W roku 1637 Wiszowaty powrócił do kraju, ale po trzech latach jako opiekun Adama Suchodolskiego wyruszył w kolejną podróż zagraniczną. Ponownie odwiedził Niemcy, Holandię i Francję. Drogę powrotna w 1642 r. odbył w towarzystwie Jana Amosa Komenskiego. . Objął teraz funkcję ministra zboru w Piaskach, a po jego zamknięciu pracował w różnych zborach ariańskich na Wołyniu i Ukrainie. Powstanie Chmielnickiego zmusiło go do chwilowego przeniesienia się w okolice Gdańska. Stąd przeniósł się do województwa krakowskiego (Robkowo, Raciborsk, Lusławice). Częste zmiany miejsca pobytu związane były z późniejszymi wydarzeniami wojennymi. Uchwała sejmowa z 1658 r., skazująca arian aa wygnanie z Polski Andrzej Wiszowaty w ciągu trzech lat, zmusiła Wiszowatego do opuszczenia kraju. Uczynił to 10 lipca 1860 r. Przez Kluczbork, później Keszmark udał się do Manheim nad Renem. Po trzyletnim tam pobycie - wypełnionym pisarstwem i propagandę religijną - otrzymał zakaz działalności. W 1666 r. przeniósł się Wiszowaty do Amsterdamu, gdzie spędził resztę swego życia. Wiele pracy poświęcił gromadzeniu rękopisów i druków myślicieli ariańskich. Złożyły się one na monumentalne wydawnictwo „Bibliotheca Fratrum Polonorum", które w 1674 r. trafiło na indeks ksiąg zakazanych. Andrzej Wiszowaty był autorem 62 prac, w tym części w języku polskim. Większość z nich pozostaje do dziś nie znana. Dotyczyły teologii, filozofii religii i etyki. Próbował swych sił także jako poeta. Współczesnemu czytelnikowi udostępniono w ramach „Biblioteki Klasyków Filozofii" pracę „O religii zgodnej z rozumem, czyli traktat o posługiwaniu się sądem rozumu także w sprawach teologicznych i religijnych". Andrzej Wiszowaty zmarł w Amsterdamie 29 lipca 1678 r.

Andrzej Matusiewicz

  .

BIOGRAFIE SUWALSKIE część I Suwałki 1993 s.89